ભારતનું રાષ્ટ્રપતિ પદ દેશનું સર્વોચ્ચ સંવૈધાનિક પદ છે. રાષ્ટ્રપતિ દેશના પ્રથમ નાગરિક ગણાય છે. આ પદને સંવિધાનમાં મહત્વની ભૂમિકા અપાઈ છે. રાષ્ટ્રપતિને દેશના સંવિધાનના સંરક્ષકનું કામ કરવાનું હોય છે. હાલમાં વિપક્ષી સભ્યો દ્વારા બંધારણની કલમ 67(b) હેઠળ ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ અને લોકસભા અધ્યક્ષ જગદીપ ધનકર સામે અવિશ્વાસની દરખાસ્ત લાવવાના હેતુથી નોટિસ મોકલવામાં આવી હતી. ત્યારે શું રાષ્ટ્રપતિને કોઈ અપરાધસર કે અન્ય કોઈ કારણોસર પદ પરથી હટાવી શકાય છે? શું રાષ્ટ્રપતિ વિરુદ્ધ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ લાવી શકાય? ચાલો જાણીએ શું છે રાષ્ટ્રપતિ પદની ચૂંટણીથી લઈ પદ પરથી હટાવવાની કાર્યપ્રણાલી…
સંસદના બંને સદન દ્વારા રાષ્ટ્રપતિને નક્કી કરવામાં આવે છે. લોકસભા અને રાજ્યસભાના ચૂંટાયેલા સભ્યો દ્વારા તેમની નિયુક્તી કરવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રપતિને સમાન પ્રતિનિધિત્વની નીતિ અનુસાર એકલ ટ્રાન્સફરેબલ વોટના માપદંડ દ્વારા ચૂંટવામાં આવે છે. આ ચૂંટણીઓમાં ગુપ્ત મતદાન દ્વારા મતદાન થાય છે.
રાષ્ટ્રપતિ કાર્યકાળ અનુચ્છેદ 56
રાષ્ટ્રપતિનો કાર્યકાળ પાંચ વર્ષનો હોય છે. રાષ્ટ્રપતિએ સ્વેચ્છાએ તેમના પદ પરથી રાજીનામું આપવું હોય તો તેમણે ઉપરાષ્ટ્રપતિને રાજીનામું આપવું પડે છે. સામન્ય રીતે રાષ્ટ્રપતિનો કાર્યકાળ સમાપ્ત થતો નથી. જ્યાં સુધી નવા રાષ્ટ્રપતિ નિયુક્ત ના થાય ત્યાં સુધી પદ પર રહી શકે છે.
રાષ્ટ્રપતિ તરીકે ચૂંટાયા બાદ ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ અને અથવા તેમની અનુપસ્થિતિમાં અન્ય વરિષ્ઠ ન્યાયાધીશ શપથ ગ્રહણ કરાય છે. તેઓ ભારતના સંવિધાનના સંરક્ષણ અને દેશની જનતાનું કલ્યાણ અર્થે પ્રતિબદ્ધ રહેશે.
‘મહાભિયોગ’ રાષ્ટ્રપતિને દૂર કરવાની કાર્યવાહી
બંધારણના ઉલ્લંઘન બદલ, અપરાધ કે અન્ય ગંભીર કારણોસર રાષ્ટ્રપતિ વિરુદ્ધ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ લાવી શકતો નથી. પરંતુ તેમના વિરુદ્ધ મહાભિયોગની પ્રક્રિયા કરી શકાય છે. આ પ્રક્રિયા ખૂબ જટિલ છે. ભારતીય બંધારણની કલમ 61 ભારતના રાષ્ટ્રપતિને મહાભિયોગ કરવાની પ્રક્રિયાનું વર્ણન કરે છે. સંસદનું કોઈપણ ગૃહ રાષ્ટ્રપતિ સામે આક્ષેપો કરીને મહાભિયોગ પ્રક્રિયા શરૂ કરી શકે છે.
ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિના મહાભિયોગ માટેના કારણો
બંધારણનું ઉલ્લંઘન: મહાભિયોગની બંધારણમાં કોઈ વ્યાખ્યા કરવામાં આવી નથી. બંધારણના ઉલ્લંઘન તરીકે ગણી શકાય તેવી બાબતોના કેટલાક ઉદાહરણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
રાજદ્રોહ, લાંચ, ભ્રષ્ટાચાર, સત્તાનો દુરુપયોગ, ઘોર ગેરવર્તણૂક, ફરજમાં બેદરકારી, અને મૂળભૂત અધિકારોનું ઉલ્લંઘન.
મૃત્યુ: જો રાષ્ટ્રપતિ મૃત્યુ પામે છે, તો તેઓ આપોઆપ પદ પરથી દૂર થઈ જાય છે.
રાજીનામું: રાષ્ટ્રપતિ કોઈપણ સમયે પદ પરથી રાજીનામું આપી શકે છે. તેમના રાજીનામાની જાણ ઉપરાષ્ટ્રપતિને કરવી આવશ્યક છે, જે પછી લોકસભાના અધ્યક્ષને જાણ કરશે.
અમાન્ય ચૂંટણી: જો સુપ્રીમ કોર્ટ રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીને અમાન્ય જાહેર કરે છે, તો તેઓ આપોઆપ પદ પરથી દૂર થઈ જાય છે.
તપાસ
સંસદનું અન્ય ગૃહ આરોપની તપાસ કરે છે અથવા તપાસની વ્યવસ્થા કરે છે. રાષ્ટ્રપતિને આ પ્રક્રિયા દરમિયાન હાજર રહેવાનો અને પોતાનું પ્રતિનિધિત્વ કરવાનો અધિકાર છે.
ઠરાવ
જો રાષ્ટ્રપતિ પર મહાભિયોગ કરવાની દરખાસ્ત તપાસ ગૃહમાં બે તૃતીયાંશ બહુમતીથી પસાર થાય છે, તો પછી તેને અન્ય ગૃહમાં મોકલવામાં આવે છે. જો પ્રસ્તાવ અન્ય ગૃહમાં પણ બે તૃતીયાંશ બહુમતીથી પસાર થાય છે, તો રાષ્ટ્રપતિને મહાભિયોગ કરવામાં આવે છે અને પદ પરથી દૂર કરવામાં આવે છે.
માહિતી
ગૃહના કુલ સભ્યોના ઓછામાં ઓછા એક ચતુર્થાંશ સભ્યો દ્વારા હસ્તાક્ષર કરાયેલ લેખિત સૂચનાના 14 દિવસ પછી રાષ્ટ્રપતિ પર મહાભિયોગ કરવાની દરખાસ્ત લાવવી આવશ્યક છે.
બંધારણમાં પ્રથમ વખત 1971ના બંધારણ અધિનિયમ (26મો સુધારો) હેઠળ મહાભિયોગનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો. જો કે અત્યાર સુધીના ઇતિહાસમાં કોઈ રાષ્ટ્રપતિ સામે મહાભિયોગ કરવામાં આવ્યો નથી.
Source link
